علامه امینی، طباطبایی و امام(ره) 3 مجدد شیعه در دوران معاصر - گفتگو با دکتر کامیار صداقت ثمرحسینی

منبع خبرگزاری دانشجو

دکتر کامیار صداقت ثمر حسینی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در گفت‌و‌گو با خبرنگار دین و اندیشه «خبرگزاری دانشجو» در روز بزرگداشت دانشمند فرزانه و عالم گرانقدر علامه امینی به معرفی کتاب الغدیر و تبیین جایگاه آن در میان دیگر آثار روایی شیعه پرداخت، که مشروح آن در ادامه می‌آید.

---

«خبرگزاری دانشجو»- چیستی الغدیر که برجسته ترین اثر علامه امینی است را برای مخاطبین ما تشریح بفرمایید.
صداقت: الغدیر عنوان معروف‌ترین اثر علامه امینی است که به زبان عربی در یازده مجلد منتشر شده است. این توضیح نیز لازم است که برخی از اوراق الغدیر که در نجف اشرف باقی مانده بود، همچنان منتشر نشده است. «موسسه ‌دایره‌المعارف ‌الفقه‌ الاسلامی» آن را در چهارده جلد (با دو مجلد کتاب ثمرات ‌الاسفار الی‌الاقطار و یک مجلد فهرست اعلام) منتشر کرده است. عنوان اصلی آن چنین است: «الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب: کتاب دینی، علمی، فنی، تاریخی، ادبی، اخلاقی» این عنوان نشان می‌دهد که مجموعه الغدیر در واقع دایره المعارفی است جامع درباره حدیث غدیر که مشتمل بر مباحث قرآنی، روایی، ادبی، تاریخی، اخلاقی، فقهی و ... که تنوع مطالب و تتبع علامه در آن در نوع خود بی‌نظیر است.
نیز باید به کاربرد وسیع امثال عربی و تشبیهات و استعارات عربی و همچنین کاربرد وسیع آیات قرآنی در پایان و یا در بین مطالب در آن کتاب اشاره کرد. مجلد اول آن عمدتا در حدیث‌شناسی است. ایشان حدیث غدیر را از یکصد و بیست صحابه پیامبر اکرم (ص) نقل کرده است و طبقات تابعین، طبقات محدثین بعد را، قرن به قرن، سال ‏به سال تا زمان تالیف آورده است و این خود نشان می‌دهد که چنینی حدیثی با چنان راویان و اسناد محکمی نظیر ندارد.
مدخل هر مجلد از الغدیر با شعر شاعران آغاز می‌شود. من در ادامه به اهمیت آن اشاره می‌کنم و البته علامه در مجلد چهارم به شرح حال خود شاعران قصیده‌سرایان غدیر پرداخته است.
وی در بخش‌هایی از الغدیر با تتبع کم‌نظیری در دوران خودش در میان مخالفان شیعه پرداخته که پاسخ به تهمت‌ها در مجلد سوم و رد وهابیت و مشروعیت زیارت ائمه اطهار (ع) و پیامبر اکرم (ص) در مجلد پنجم آن نمود بیشتری یافته است. از مباحث مشهور تاریخی الغدیر می‌توان به انتخاب یزید به جانشینی معاویه، خروج امام حسین (ع) و ماجرای کشته شدن عثمان اشاره کرد که در نوع خود بی‌نظیر است.
از مباحث رجالی آن می‌توان به جعل حدیث و سازندگان اخبار در دوران اموى‏ها و عباسى‏ها اشاره کرد. مباحث فقهی مختلفی نیز در الغدیر موجود است مانند موضوع ازدواج موقت که از موارد مورد اختلاف فقه شیعه و اهل‌سنت است، و حرمت تراشیدن ریش، نماز در سفر، حرمت غناء، سه‌طلاقه کردن زن، و مباحثی در حج تمتع.
از مباحث اخلاقی الغدیر می‌توان به بحث علامه درباره حیاء و ایمان اشاره کرد. برخی از مباحث اعتقادی آن نیز عبارت‌اند از: رد دیگاه معصوم بودن امت، نفی رؤیت که از موارد خلاف میان شیعه و اهل سنت است. عقیده شیعه درباره خلافت و ...
این توضیح را نیز باید داد که شاگرد بزرگ ایشان مرحوم عبدالعزیز طباطبایی مشهور به محقق طباطبایی (ره) راه استادش را ادامه داد و کتاب «الغدیر فی التراث اسلامی» مکمل آن اثر گرانسنگ است.

«خبرگزاری دانشجو»- آیا الغدیر تنها اثر علامه امینی است؟
صداقت: علامه امینی علاوه بر کتاب «الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب» کتاب‌های دیگری نیز نگاشته است. این توضیح نیز لازم است داده شود که بعدها بخشهایی از الغدیر به صورت کتابی مستقل منتشر شد، اما اولین اثر علامه امینی، «شهداء الفضیلة‌» نام دارد که آن را در سن 35 سالگی در سال 1355 قمری در تبریز نگاشت و برای مرحوم علامه اردوبادی ارسال کرد و آن مرحوم آن را در نجف اشرف منتشر کرد. آن کتاب به شهدای روحانیت شیعه از سدۀ چهارم هجری به بعد، مجموعاً 130 شهید، می‌پردازد که در راه ولایت به شهادت رسیده‌‌اند و آکنده از تتبعات تاریخی ارزشمندی است که مورد تمجید و حتی حیرت برخی علمای آن زمان واقع شد.
کتاب «سیرتنا و سنتنا» در واقع مجموعه دروس علامه امینی در سوریه به سال 1384 قمری است که در باب غلو و محبت اهل بیت (ع) و عزاداری سیدالشهداء (ع) است.
از دیگر آثار او «المقاصد العلیة فی المطالب السنیه» است که آن را نیز پیش از الغدیر نگاشته و در مباحث ‏اعتقادى و در تفسیر برخی از آیات قرآن است. «ت‍ف‍س‍ی‍ر ف‍ات‍ح‍ه‌ ال‍ک‍ت‍اب‌« اثر دیگری از او در حوزه تفسیر قرآن و مشتمل بر مباحث توحید، قضا و قدر و جبر و تفویض است.
همچنین حاصل یادداشت‌های علامه در سفرهایش به هند و سوریه، کتاب «ثمرات الأسفار الی الاقطار» نام دارد که در ضمن نگارش الغدیر تدوین شده است. ایشان همچنین کتاب کامل الزیارات ابن قولویه را تصحیح کرده‌اند و توجه خاصی به آن کتاب (در ادعیه) داشتند. کتاب مذکور با عناوین الزیارات و جامع الزیارات نیز مشهور است. این نکته هم خالی از لطف نیست که مرحوم محقق طباطبایی اشاره دارد که علامه به دو کتاب در اثبات امامت بسیار علاقه داشت. یکى کتاب «عبقات الانوار» اثر گرانسنگ میر حامد حسین بود و دیگری «ضیاء العالمین» مرحوم ابوالحسن فتونى جدّ صاحب جواهر بود، و علامه معتقد بود که مانند آن دو اثر تا کنون نوشته نشده است ولی با انصاف باید گفت الغدیر خودش بی‌نظیر بود.
علامه امینی علاوه بر نگارش کتاب، مؤسس یکی از مهم‌ترین کتابخانه‌های جهان اسلام، به نام کتابخانه امیرالمومنین (ع) در نجف اشرف است که امروزه از مراکز مهم مطالعاتی شیعه در نجف اشرف به حساب می‌آید. 

«خبرگزاری دانشجو»- چه وجه تمایزی در اندیشه علامه امینی اثر ایشان را از آثار بزرگانی چون شیخ کلینی، علامه مجلسی، شیخ صدوق که به تدوین و جمع آوری احادیث و روایات در آثاری گرانقدر پرداخته بودند، متمایز نمود؟
صداقت: بهترین تعبیر درباره علامه امینی را استاد مرحوم دکتر شهیدی دارد. او می‌گوید: «امینی تکلیف مذهبی خود را در حد هشام بن حکم، ابوسهل نوبختی، صدوق، مفید و سید مرتضی انجام داد.» این عبارت کوتاه همه چیز را درباره علامه امینی بیان کرده است. شهیدی به درستی علامه امینی را مجدد مذهب می‌دانست.
مراد او از مجددان مذهب، شخصیت‌های علمی شیعه است که از آغاز غیبت صغری یعنی 260 قمری تا امروز، با کوشش‌های علمی و عملی خویش، مسیر فکری مذهب شیعه را تثبیت کرده‌اند و یا بدان رونقی داده‌اند. امینی احیاگر و مجدد است، همچنانکه شیخ کلینی (ره) و شیخ صدوق (ره) چنین بوده‌اند و نباید آن دو را تنها ناقل روایات دانست. البته مرحوم علامه مجلسی (ره) به رغم کارها و خدمات بزرگش، در ذیل آن دو قرار دارد.
من علاوه بر امینی، دو شخصیت دیگر را در دوران معاصر مجدد مذهب شیعه می‌دانم که یکی از آنها مرحوم علامه طباطبایی و دیگری مرحوم حضرت امام خمینی (ره) است. در اینجا توجه کنیم که علامه عبدالحسین امینی از شاگردان معروف آیات عظام میرزا حسین نائینی صاحب کتاب «تنبیه الامه و تنزیه الملّة‌«، عبدالکریم حائری یزدی، محمدحسین غروی اصفهانی بود.
امام خمینی نیز از شاگردان مرحوم عبدالکریم حائری یزدی و نیز میرزا محمدعلی شاه‌آبادیصاحب کتاب «شذرات المعارف» به شمار می‌رفت و نیز علامه سید محمدحسین طباطبایی هم از شاگردان معروف مرحوم نائینی و محمدحسین غروی اصفهانی بود. که بررسی این شجره‌نامه‌های علمی، خود مجال دیگری را می‌طلبد.
اگر کار این سه تن را در کنار هم در نظر بیاوریم، خود را با انقلاب فرهنگی بزرگی در یکصد سال اخیر مواجه می‌بینیم. اهمیت کار مرحوم علامه امینی(ره) در حوزه اعتقادات از طریق احیای فقه تاریخ بود. اهمیت کار علامه طباطبایی (علوم قرآن و احیای مکتب اصیل تفسیر بر پایۀ شیوه اهل‌بیت (ع) و اهمیت کار امام‌ خمینی(ره) تحول در فقه سیاسی با طرح موضوع ولایت‌فقیه بود.
تا اصل «ولایت» در جامعه مستحکم نشود، اصل «ولایت‌فقیه» حاکم نخواهد شد. در واقع، الغدیر علامه امینی، مقدم بر ولایت‌فقیه مرحوم حضرت امام (ره) است و تأثیرگذارترین اثری است که در راستای تحکیم اصل «ولایت» در دوران معاصر نوشته شده است.

غالب شاگردان برجسته حضرت امام خمینی (ره) از شاگردان علامه طباطبایی (ره) نیز بوده‌اند و تمامی شاگردان مکتب امام خمینی (ره) تحت تأثیر الغدیر علامه امینی (ره) واقع‌شده‌اند. چه آنکه این کتاب در زمان خود انقلاب فکری بزرگی در حوزه‌های علمیه به پا کرد و بازتاب‌هایی وسیع در جهان اسلام داشت که به تعبیر استاد شهید مرتضی مطهری (ره) موجی عظیم در جهان اسلام پدید آورد. کار این سه تن مبدل به سنتی زنده و مستمر شد. زیرا آنان تحقیقاتشان را مکتوب کردند و به تربیت شاگردان جهت ادامه‌ کار، اهتمام داشتند. بنابراین به‌راحتی می‌توان از امام خمینی و شاگردانش، علامه طباطبایی و شاگردانش، و علامه امینی و شاگردانش سخن گفت.

«خبرگزاری دانشجو»- الغدیر چه خدمت خاص و ویژه ای به جهان شیعه ارائه داده است؟ 

صداقت: انگیزه اولیه مرحوم علامه امینی جمع آوری اشعاری درباره غدیر خم بود. اما به توفیق الهی به سرعت متوجه اهمیت نگارش جلد اول کتابش شد. مرحوم میرزا محمّد على اردوبادى، از علماى و ادبای بزرگ نجف اشرف مورد مشورت علامه امینی بودند. به تعبیر مرحوم محقق طباطبایی (ره) او هرچه می‌نوشت تا توسط مرحوم اردوبادی کنترل نمی‌شد، به چاپخانه نمى‏فرستاد. زمانی که کتاب الغدیر منتشر شد، برخی از مراجع بزرگ آن روزگار کتاب الغدیر را کتاب شعر دانسته و حتی صرف سهم امام را برای انتشار آن جایز ندانستند.
اجمالاً در باب اهمیت کار علامه امینی (ره) به یک مورد آن اشاره می‌شود و البته بیان همه موارد نیازمند مجالی دیگر است که در یک گفت‌و‌گو نمی‌گنجد. حدیث غدیر حدیثی است متواتر و مورد اجماع همه بزرگان و علمای اسلام در طول تاریخ اسلام است؛ و هرچند در باب برخی از عبارات آن اختلاف‌نظر موجود است، اما در عباراتی از آن هیچ تردید و انکاری وجود ندارد.
یکی از آنها این است که پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» در اینجا اختلاف، صورتی ادبی به خود می‌گیرد و آن اینکه مسلمانان چه فهمی از واژه مولی (ولی) دارند؟ آیا به معنای رهبری و سرپرستی است و یا صرف محبت و دوستی؟ علامه امینی هوشمندانه مدخل هر مجلد از کتاب «الغدیر» را به تفکیک هر قرن، از شعر شاعران بزرگ جهان اسلام آغاز کرد و به کندوکاو در آثار لغت‌شناسان و محدثان و مورخان و مفسران پرداخت. انتخاب مدخل شعر به خوبی نشان داد که برجسته‌ترین شاعران عرب، که فهم آنان در زبان و ادبیات عربی «حجت» است، لفظ مولی در حدیث غدیر را به معنای امامت و سرپرستی امیرالمؤمنین دانسته‌اند علامه در آغاز هر مجلد الغدیر، وقتی وارد اشعار و قصاید می‌شود، آغازی طوفانی دارد. او به خوبی اثبات کرد که وقتی بسامد آماری مضمونی در اشعار بزرگان ادبیات یک دورۀ تاریخی بالا رود، دیگر بیان آن مضمون یک اتفاق و در ردیف امور تصادفی نیست. علامه امینی حدیث غدیر در شعر و ادب عربی را از خود امیرالمؤمنین علیه السلام و صحابه شروع کردند، بعد شعرا، بعد تابعین، که به طور ارسال مسلم و یقینى این حدیث را از پیغمبر (ص) نقل کرده‏اند و در مدخل هر کتاب قرن به قرن فهم صحابه، تابعان و شعراء و بزرگان زبان و ادب عربی را آوردند. این کمترین که چند سالی است در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، (مرکز تحقیقات امام علی علیه‌السلام) در حوزة شیعه‌شناسی اهل سنت فعالیت می‌کنم، ندیده‌ام که کسی از سلفی‌ها یارای رد الغدیر را داشته باشد. و این نشان از عظمت کار علامه دارد.

«خبرگزاری دانشجو»- آیا امروز حق آثاری چون الغدیر در فضای فکری، دینی و اندیشه ای حوزه ها و دانشگاه ها ادا می شود و از چنین آثاری بهره مندی به حقی صورت می‌پذیرد؟
صداقت: هر موضوعی که در دانشگاه نیازمند بررسی قلمداد می‌شود، ابتدا در آثار روش تحقیق مورد توجه واقع می‌شود. روش تحقیق درسی که به دنبال آموزش راه‌های تحقیق به نسلهای بعدی است. جامعه پیش از آنکه نیازمند نقل داستان کرامت های علمای شیعه باشد، نیازمند آموختن معارف آنان و پرورش نسلهای بعدی بر پایه تحقیقاتشان است.متاسفانه کار بزرگ علامه امینی (ره) در کتابهای دانشگاهی به ویژه روش تحقیق منعکس نشده است. اهمیت الغدیر تنها در طرح مبسوط و مستند مسئلۀ امامت و خلافت از دید شیعه نیست؛ بلکه، الغدیر دایرة‌‌المعارف بزرگی از اعتقادات شیعه است، عملاً یک دوره آموزشِ «جامع‌نگری» برای اهل علم و دانش است.
جامع‌نگری یکی از اهداف مهم امینی در زنده کردن اذهان امت بود. به تعبیر محمدرضا حکیمی مرحوم علامه شیخ عبدالحسین امینی درک می‌کرد که جهان، امروز صاحب صدها جریان فکری، فلسفی، سیاسی، تربیتی، اقتصادی، و نظامی بین‌المللی است. بنابراین، مرزبان حماسۀ جاوید و سرپرستی کلیت مواریث علمی و حقوقی و اجتماعی و سیاسی علی و آل علی (ع) را نمی‌‌توان فدای چند سال فقه و اصول خواندن و طلبگی کردن فلان آقا کرد.
در پایان به این نکته اشاره می‌کنم که استاد محمدرضا حکیمی که آخرین لحظات زندگی علامه امینی (ره) را در خیابان بهشت تهران درک کرده است، در پایان کتاب «حماسه غدیر» که کتابی خواندنی و آموزنده درباره علامه امینی است، توصیفی زیبا از عظمت آن عالم بزرگ و آخرین لحظه حیات او دارد. علاوه بر آن کتاب، یادنامه علامه امینی محتویی مجموعه مقالات محققان در یاد آن عالم پرهیزکار و نیز مجموعه مصاحبه‌های مرحوم محقق طباطبایی درباره علامه خواندنی و آموزنده است.

 

بررسی رسانه های اینترنتی مخالف تقریب مذاهب

 دکتر "کامیار صداقت ثمر حسینی"، استادیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 18 مهرماه، طی سخنانی در سالن اندیشة پژوهشگاه مذکور، به ارائه گزارش خود از طرح پایان‌یافته‌اش در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی (مرکز تحقیقات امام علی علیه‌السلام) پرداخت که در ذیل مبحث شیعه‌شناسی اهل سنت به رسانه های اینترنتی مخالف تقریب مذاهب می‌پردازد.

سخنران ابتدا به طرح چند مقدمه در باب موضوع مورد بحث پرداخت. اول آنکه اکثریت مسلمانان قایل به تقریب مذاهب اسلامی‌اند و شیعه را به عنوان یکی از مذاهب اسلامی می‌شناسند. اما مخالفان تقریب مذاهب اسلامی، گروهی در اقلیت هستند که عمدتاً سلفی هستند و متاثر از عقاید ابن‌تیمیه، شیعه را دینی جدا از اسلام و متاثر از یهود و مسیحیت و آیین زردشت می‌دانند و معتقدند که شیعیان قایل به تحریف قرآن هستند و از سنت پیامبر سرپیچی کرده‌اند. این عقاید عموماً از دوره های میانی حیات اندیشه سلفیه از ابن‌تیمیه و شاگردانش به نسلهای بعدی منتقل شده است. با این حال باید توجه داشت که اقلیت فعال همواره ابتکار عمل را از اکثریت خاموش می‌گیرد. هر چه گروه اقلیت فعال باشند و اکثریت خاموش، به تدریج ممکن است اقلیت در مکان و منزلت اکثریت قرار می‌گیرد و اکثریت به مثابة اقلیت در آید.

دومین مقدمه سخنران آن بود که در بررسی شیعه‌شناسی مانند بسیاری از حوزه های دیگر باید به بسامد (فرکانس) اندیشه‌ها و پدیده‌ها توجه کرد. بسامد تعداد دفعاتی است که یک اندیشه و یا پدیدة متناوب در یک دورة زمانی مشخص تکرار می‌شود. در مطالعات آسیب‌شناسانه مانند تهاجم فرهنگی توجه به بسامد مهم است. زیرا یک معضل فرهنگی به واسطه بسامدش اهمیت می‌یابد و مشخص می‌شود که آیا در زمان مورد نظر معضلی عمومی و مستمر بوده و یا خیر؟ از طریق بسامد می‌توان امور استثنایی و اتفاقی را از رویه‌ها و جریانهای غالب تفکیک کرد. علامه امینی در کتاب عظیم الغدیر و شاگردش محقق طباطبایی نیز در مبحث غدیر به بسامد نقل حدیث غدیر در طول دورانهای تاریخی مانند قرن دوم، قرن سوم، قرن چهارم تا دوران حیات‌شان توجه داشتند تا نشان دهند که این حدیث شریف همواره عمومیت و استمرار داشته و در حاشیه نبوده است.

در ادامه سخنران اشاره کرد که اینترنت عموماً در نیمه دهه 1990 میلادی به صورت فراگیر وارد جهان عرب شد. هرچند کشورهایی مانند عربستان در 1994 و مصر در 1993 میلادی به اینترنت پیوسته بودند ولی عمومیت اینترنت در اواخر نیمة دوم دهه 1990 بود. از این رو همزمان با رواج اینترنت، پایگاه‌های ضد تقریبی نیز رواج یافتند. این موضوع چنانکه در پایان جلسه نیز بر آن تاکید شد، نشان می‌دهد که حل مسايل فرهنگي اينترنت در جهان اسلام بايد در خارج از اينترنت مانند دانشگاه‌ها، مدارس، و ... آغاز شود و در داخل اينترنت تقويت شود. تکیه تنها بر فیلترینگ محتوای فرهنگ تکفیری در اینترنت مشکلی را حل نخواهد کرد. در نبود فرهنگ تقریب و وحدت اسلامی، اینترنت مبدل به ابزاری برای گسترش تضاد و فعال‌شدن شکاف‌های اجتماعی می‌شود. بنابراین مقدم بر اخذ اینترنت، اخذ فرهنگ استفاده صحیح از آن اهمیت می‌یابد.

وی با اشاره به تقسیم اینترنت به دو مرحله تطور وب (1) و وب (2) افزود: در وب (1) نمونه‌ای چون ایمیل و وبلاگ وجود دارد که عمدتا حالت تعاملی همزمان ندارند وبرخط و آنلاین نیستند در حالی که در وب(2) شبکه های اجتماعی نمود می‌یابند که بر دسته‌بندی، تعامل جمعی زنده و برخط (آنلاین) استوارند. در حال حاضر قالب پایگاه های اینترنتی منسوب به شیوخ سلفی شامل هر دو دسته یاد شده می شود و آنها از هردوی این امکانات بهره می‌برند و فعال‌اند. او انواع فعالیت پایگاه‌های ضد تقریب را در انواع مختلفی مانند 1.اشتراک فایل و ساخت بانک داده‌های نوشتاری، شنیداری و دیداری 2. آموزشی با تاکید بر آموزش مجازی 3. خبری و اطلاع‌رسانی 4. گروه‌ها و احزاب مذهبی (به ویژه پس از قیامهای مردمی جهان عرب) 5. شبکه‌های اجتماعی (که شامل دو دسته شبکه‌های غربی مانند فیسبوک و یا شبکه‌های منتسب به پایگاه‌های شیوخ سلفی می‌شوند.) و 6. شخصی (رسمی و غیررسمی) مورد بررسی قرار داد و با نمایش تصاویری از پایگاه‌های شیوخ سلفی نشان داد که نمادهای f و t  و y (فیسبوک، تویتر و یوتیوب) در آن پایگاه‌ها کاربرد وسیعی دارند.

در شیعه‌شناسی باید به این پرسش پرداخت که چه کسی با چه کسی دوست است و چه کسی با چه کسی دشمن است؟ یکی از راه‌های درک این موضوع منبع‌شناسی است هرچند متاسفانه هنوز کتابخانه‌های کشور به سایت‌های اینترنتی مانند یک کتاب نمی‌نگرند و آنها را در دوره‌های زمانی مشخص بایگانی نمی‌کنند. برای همین سایت رسمی قذافی صدام حسین حسنی مبارک در هیچ کتابخانه ای در کشور موجود نیستند؛ در حالی که آنها از منابع مرجع محققان برای شناختن دیدگاه‌ها، متن سخنرانی‌ها، تصاویر، و فرمان‌های حکومتی آنها هستند.

سپس با تحلیل پیوندهای (links) یکی از سایت‌های سلفی، به اهمیت پیوندها در شناخت دسته‌بندی‌ها و دوستان و دشمنانی پرداخت که گردانندگان هر پایگاه سلفی برای خود تعریف کرده‌اند. و انواع پیوندها را در دو گونه در هم تنیدة پیوندهایی که به طور رسمی معرفی می‌شوند و 2. پیوندهایی که در عمل جریان دارند، تقسیم کرد. و مطالعة این پیوندها، علاوه بر آنکه جناح‌بندی سایتهای سلفی را نشان می‌دهد، نشان از فضای سیاسی پرتنش درونی آنها نیز می‌کند.

در ادامه سخنران به طرح چند پرسش درباره پایگاه‌های اینترنتی ضد تقریب پرداخت که عبارت بودند از: این پایگاه‌ها کدامند؟ چه زمانی تاسیس شدند؟ موقعیت جغرافیایی سرورهای آنها کجاست؟ و در نتایج پژوهش خویش بیان کرد که با بررسی پیوندهای درگاه‌های معتبر اینترنتی و نیز پیوندهای متقابل پایگاه‌های ضد تقریبی، در حدود 70 پایگاه انتخاب شد که در نهایت با حذف پایگاه‌هایی که از فعالیت بازمانده‌اند نهایتاً 45 پایگاه انتخاب شد. (که ممکن است در ویرایش بعدی بالغ بر 50 پایگاه شود.) از این موارد 3 پایگاه متعلق به اواخر دهه 1990م و یک پایگاه متعلق به سال 2012 میلادی بود. 39 پایگاه به دهه 2010 م تعلق داشتند. و در شکل‌گیری آنها و افزایش بسامد عبارات و واژگان ضد تقریبی، سه واقعه بسیار تاثیرگذار بوده است که عبارت‌اند از:

1. دوران 2003 -2006 م اشغال عراق تا اعدام صدام که شیعیان به طور جدی وارد عرصه سیاسی عراق شدند.

2. سال 2010 میلادی که فعالیت مشکوک یاسر الحبیب در سایه سرویس‌های اطلاعاتی بریتانیا در لندن آغاز می‌شود. که به توهین به مقدسات اهل سنت پرداخت و با محکومیت جهانی علمای شیعه مواجه شد. دشمنی آنان با علمای شیعه موجب ناکامی‌اش در انتساب اعمال تحریک آمیزش به شیعه شد. هر چند سلفی‌های مخالف تقریب، با بهره‌برداری از فعالیتهای او ، این اعمال را به حساب شیعه گداشتند.

3. سال 1432 قمری که مصادف با قیام‌های مردم بحرین و یمن و در ادامه بحران سوریه بود و به عاملی جهت تجدید حیات پایگاه‌های سلفی منجر شد.

وی سپس با ارائه آماری نشان داد که سرورهای پایگاه‌های فوق نیز جز چند مورد که به کشورهای اروپایی تعلق داشتند، عموماً متعلق به ایالات متحده آمریکا بوده‌اند. سرور رایانه میزبان است. اینکه در خارج از جهان اسلام است: نشانه ضعف جهان اسلام است و اینکه  سرور غربی زمین بازی غرب است. اینکه مسلمانان در زمین بازی غرب دعوای داخلی می‌کنند یعنی متوجه چالشهای ارتباطات نوین نیستند. قدرت شناخت غربی ها از نقاط ضعف مسلمانان بیشتر می‌شود. جایی می‌رسد که طرفین دعوا فکر می‌کنند بازیگر اصلی اند ولی در حقیقت محرکهای قدرتهای غربی بازی را آغاز کرده‌اند. این موضوع که جهان اسلام داشته‌های فکری و فرهنگی (و نیز اقتصادی و اجتماعی) خود را در قفسه‌های دیگران نگهداری می‌کند، به این معناست که عملاً جهان اسلام مجری قدرت‌های غربی برای جمع‌آوری تمامی اطلاعات کلیدی خود شده است. فناوری‌های نوین موجب شده‌اند که قدرت شناخت کشورهای غربی از مسلمانان به مراتب بیشتر از گذشته شود و آنها به شیوه‌های جدیدتری بر نقاط ضعف مسلمانان آگاهی می‌یابند. در گذشته، جمع‌آوری چنین اطلاعاتی به سالها زمان نیاز داشت تا موجبات تداوم استعمار را فراهم کنند. برای مثال هر وقت بخواهند می‌دانند چگونه صوفیه را در مقابل سلفیه، و شیعه را در مقابل اهل سنت و یک نژاد و قومیت خاص را بر ضد سایر اقوام مسلمان تحریک کنند.

وی سپس به مخالفان تقریب مذاهب اسلامی پرداخت و اشاره کرد که در فهرست نویسی فعالان ضد شیعه و تقریب در اینترنت، فهرستی از حدود 80 نفر با ارئة توضیحاتی مختصر از آنها با ویژه محل تحصیلات دینی‌شان، جمع‌آوری شد که از آن میان به صورت نمونه به معرفی برخی چون عدنان عرعور (سوری)، عبدالرحمن الدمشقیه (لبنانی)، محمد علی فرکوس (الجزایری)، طه حامد الدلیمی (عراقی)، محمد العریفی (عربستانی)، عثمان الخمیس (کویتی) و ... پرداخت و نشان داد که غالب افراد فهرست مذکور و فعالان ضد تقریب مذاهب اسلامی، یا فارغ التحصیلان دانشگاه‌های سعودی هستند و یا آنکه در ارتباط تنگاتنگی با مراکز سلفی و سیاسی سعودی قرار دارند. این نشان می‌دهد که کوششی برنامه‌ریزی شده در راستای تغییر شجرنامه علمی مسلمانان در حال انجام است. ملیت مخالفان شیعه مختلف است، اما آنچه اهمیت دارد، جغرافیای اعتقادی آنان است و نه مکان تولدشان. همچنین به وضوح مشاهده می‌شود که مخالفان شیعه همان مخالفان ایران هستند، همان مخالفان دولت شیعی در عراق و مخالفان حزب الله لبنان که در نهایت عمل سیاسی آنان در تبلیغات اینترنتی دقیقاً مطابق با منافع و امنیت عربستان سعودی است.

نکتة دیگری که سخنران در خاتمه مباحث خود به آن پرداخت اهمیت فعالیتهای شبکه‌های ماهواره‌ای ضد شیعه در بروزرسانی سایتهای ضد تقریبی است. زیرا هر فیلم قابیلت تقسیم شدن به دهها «ویدئوکلیپ» (Video Clip) را دارد که کمک شایانی به تاسیس تلویزیون شخصی در اینترنت کرده است. ویدئوکلیپ پاره‌ای منتخب از یک فیلم است، که به انتخاب شخص از آن جدا می‌شود و می‌تواند معنایی مستقل از فیلم و حتی متفاوت از معنای اصلی‌اش به خود گیرد. ویژگی‌های بارز استفاده از ویدئوکلیپ عبارت‌اند از: کوتاه بودن فیلم. (صرف زمان کمتر برای تماشای فیلم) ، گلچین کردن (انتخاب اثرگذارترین بخشها) ، حجم پایین (قابلیت استفاده در وسایل مختلف پخش کننده)،  امکان دستکاری در فیلم (مانند ایجاد زیرنویس،  استفاده آسان در قالب وب ویدئو آنلاین مانند اشتراک در یوتیوب (YouTube)

جلسه با پرسشهای اساتید حاضر در جلسه و ارائة نظرات آنان و ارائه پاسخهای سخنران پایان یافت