تاريخ و تحقيق  HISTORY AND RESEARCH

نويسنده: رضا داوری اردکانی

در تاریخ ما شاعران و نویسندگان و دانشمندان و متفکران و فیلسوفان و عارفان بزرگ، بسیار بوده­اند. بعضی از آنها در تاریخ ما مقامی دارند که اگر نبودند – یا درست بگویم، اگر آثارشان نبود – تاریخ ما نه فقط چیزی کم داشت، بلکه شاید تاریخ دیگری بود. جلال­الدین دوائی، دانشمند و فیلسوف بزرگی است اما می­توان تاریخ ایران را در نظر آورد و او و آثارش را نشناخت. انوري و خاقانی هم شاعران بزرگند و زبان فارسی بی­وجود آنان یا بدون شعر آنان، لااقل دو دیوان بزرگ شعر کم دارد اما باز می­توانیم به تاریخ شعر و ادب و فرهنگ ایران بیندیشیم و آنها را  (البته با بی­ذوقی) به خاطر نیاوریم، اما تاریخ و فرهنگ ایران بدون شعر و سخن فردوسی و مولوی و سعدی و حافظ چیز دیگری می­شد. فردوسی بذر سخن فارسی را پراکند. سعدی شیرینی زبان فارسی را بهتر از همه آزمود و سخن و شعر را به اوج بلاغت رساند. حافظ هم شعر را به مرتبه­ای از رفعت و عظمت رساند که نمی­دانیم آیا هیچ شاعر دیگری به آنجا رسیده است و چگونه شاعران می­توانند به آنجا رسند. اما در مورد مولوی چه بگوییم که شعر او نه ظرافت و فصاحت شعر سعدی دارد و نه در فخامت به شعر حافظ و فردوسی می­رسد، پس چرا مولوی را در عداد آن سه بزرگ شعر فارسی می­دانیم؟ پاسخ این است که آتشی در زبان «دیوان شمس» هست که نظیر آن را در شعر هیچ شاعری نمی­توان یافت، «مثنوی» هم زبان پیوند میان زمین و آسمان است. البته اگر با نظر ظاهربین در مثنوی بنگریم، بعضی ابیاتش را از حیث صورت سست می­بینیم. شاید هم تعجب کنیم که چرا گاهی الفاظی را در شعر خود آورده است که مردمان آنها را بی­پروا به زبان نمی­آوردند. به مضمون هم که می­رسیم، مثنوی همه وعظ و حکمت و درس عرفان و حدیث و قرآن است که در ضمن داستان­ها و قصه­ها آمده است و به این جهت، ممکن است بگویند مثنوی مجموعه­ای از معارف الهی و اسلامی به زبان شعر فارسی است که عظمت روح مولانا نیز در آن پیداست و چون این عظمت را حس می­کنیم شاید آنچه را که در سیاست کنونی و در ایدئولوژی­ها پسندیده است، به مولوی نسبت دهیم و وجه امتیاز و بزرگی او را در تساهل و بردباری و وسعت نظر و سعه­ی صدر و دوری از تعصب ببینیم و مگر خود او به صراحت نگفته است که:

سختگیری و تعصب خامی است                 تا جنینی کارت خون آشامی است

بی­تردید شاعر دانای خردمندی چون مولانا اهل تعصب و تنگ­نظری و ظاهربینی و تحمیل رأی و عقیده و پشتیبان مستبدان بیدادگر نیست اما بزرگی او از جای دیگر است و صفایی که ذکر کردیم، همه فرع بر تفکر اوست، پس اگر او را به صفاتی که در جامعه و سیاست جدید و مطلوب و پسندیده است بشناسیم، حق شناسایی را به جا نیاورده­ایم زیرا در زمان مولانا چنین صفاتی یا اصلاً وجود نداشته یا معنی دیگر داشته است. مثلاً آزادگی و سماحت و مدارا بوده است، اما مسئله­ی آزادی رأی و بیان یا تساهل دینی به معنای امروزی آن، که در حقوق بشر آمده است، یا نبوده و اگر بوده، به صورت استعداد و در نطفه بوده است. شاید ذکر این نکات در مورد مردی مثل مولانا زائد و بی­وجه به نظر آید اما غفلت از ذات شعر و تفکر و اصالت دادن به سیاست و اخلاق سیاسی چندان شایع است که ناگزیر باید به آن پرداخت. اگر شعر مولانا را از آن جهت که متضمن مطالب اجتماعی و اخلاقی است، مهم می­دانند و مثلاً می­گویند او اهل تسامح و بردباری بوده است، نادرست نمی­گویند. اینها هم نشانه­ی بزرگی اوست اما هیچ­کس به صرف داشتن این صفات مولانا نمی­شود چنان که اگر بگویند آثار مولانا معجون عجیبی از فقه و حدیث و کلام و فلسفه و عرفان است، از مولانا ستایش نکرده­اند. مردی که گفته است:

منم آن بنده­ی مخلص که از آن روز که زادم دل و جان را ز تو دیدم، دل و جان را به تو دادم

یا:

اینجا کسی است پنهان دامان من گرفته                     خود را سپس کشیده پیشان من گرفته

اینجا کسی است پنهان چون جان و خوشتر از جان       باغی به من نموده ایوان من گرفته (478 شفیعی کدکنی)

احوالی ورای حالات عادی و متداول داشته است. مولانایی که در تاریخ باقی مانده است، در نزاع­های اهل ظاهر گرفتار نشده است. مورخ ادبیات معمولاً و شاید به حکم رعایت روش، صورتی از شاعر و نویسنده تصویر می­کند که بتوان آن را با شواهد تاریخی تطبیق کرد اما نقل است که نقاش می­خواست صورت مولانا را بسازد. هر بار که نقشی می­کشید چون به صورت مولانا نگاه می­کرد، می­دید آنچه اول دیده نیست. بیست بار نقش صورت مولانا را رسم کرد و هر بار که به چهره نگریست آن را دگرگون دید: «متحیر ماند نعره­ای زد و بیهوش گشته قلم­ها را بشکست.»

و مولانا این غزل را همان­جا ایراد کرد:

آه چه بی­رنگ و بی­نشان که منم                کس نبیند مرا چنان که منم؟

گفتی اسرار در میان آور                             کو میان اندر آن میان که منم

کی شود این روان من ساکن                      این چنین ساکن روان که منم

به جز من غرقه گشت هم در خویش           بلعجب بحر بی­کران که منم

این جهان و آن جهان را مطلب                     کاین دو گم شد در آن جهان که منم

فارغ از سودم و زیان چو عدم                      طرفه بی­سود و بی­زیان که منم

گفتم ای جان تو عین مائی گفت                 عین چه بود در این عیان که منم

گفتم آنی بگفت های خموش                     در زبان مانده است آن که منم

گفتم اندر زبان چو درنامد                            اینت گویای بی­زبان که منم

می­شدم در فنا چو مه بی­پا                        اینت بی­پای پا دوان که منم

بانگ آمد چه می­دوی بنگر                          در چنین ظاهر نهان که منم

شمس تبریز را چو دیدم من                        نادره بحر و گنج و کان که منم

بزرگی مولوی در بی­نامی و بی­نشانی و در گذشت از نام و ننگ است، پس آن را چگونه به اعتبارات هر روزی برگردانیم؟  با این نادره­ی بحر و گنج و کان چگونه می­توان آشنا شد؟ شاید می­گویند مولوی تا حدود سی و هشت سالگی فقیه و مدرس و مفتی و مذکر بوده و اگر هم گاهی غزلی می­سروده هنوز کلماتش شعله­ی آتش نبوده و شعر خون­فشان نمی­گفته است. شاید می­بایست شمس تبریزی را ببیند تا جرقه­ی آتشی که در جانش بود مشتعل شود و آتش در دل­های دیگر زند، اما وصف شایع و رایج قضیه این است که چون مردم در زمان مولوی طریقت را با شریعت می­خواستند، بهاءولد، پدر مولوی و خود او هم جامع طریقت و شریعت بار آمدند ولی آیا مولوی صرفاً جامع شریعت و طریقت بوده است؟ بعضی بی­باکان شاید بگویند که او بعد از دیدن شمس تبریزی شریعت را فرو گذاشته و به طریقت صرف وارد شده است. در زمان مولانا کسانی تعلق او را به شمس نمی­پسندیدند و اکنون در زمان ما این تعلق را به دشواری درک می­کنند. پیداست که شمس دم گرم داشته و با این دم خود مختصر غبار کدورت آیینه­ی وجود مولانا را صفا داده است تا مهرویان بستان خدا در آن ظاهر شود. مولانا حق داشت که به این دستگیر خود ارادت بورزد و از غم دوری او بی­تابی کند و فرزند خود بهاءالدین محمد سلطان ولد را به دمشق بفرستد و سفارش کند:

بروید ای حریفان بکشید یار ما را                                 سوی من بیاورید آن صنم گریز پا را

اگر او به وعده گوید که دم دگر بیایم                            همه وعده مکر باشد بفریبد او شما را

دم سخت گرم دارد که به جادویی و افسون                 بزند گره بر آتش و ببندد او هوا را

به ترانه­های شیرین و به بهانه­های رنگین     بکشید سوی خانه مه خوب خوش­لقا را

به مبارکی و شادی چو نگار من درآید                           بنشین نظاره می­کن تو عنایت خدا را

چو جمال او نیاید چه بود جمال خوبان                           که رخ چو آفتابش بکشد چراغ­ها را

او جان خود را متحد با جان شمس می­دیده است که:

جان گرگان و سگان از هم جداست                              متحد جان­های مردان خداست

اما قونیه و شاید هیچ جای دیگر وجود شمس را برنمی­تافته است:

خود عربی در جهان چون شمس نیست                      شمس جان باقی کش امس نیست

وقتی شمس می­خواست از قونیه برود مولانا زاری و الحاح کرد که:

گر رود دیده و عقل و خرد و جان تو مرو                        که مرا دیدن تو بهتر از ایشان تو مرو

آفتاب و فلک اندر کنف سایه تست                              گر رود این فلک و اختر تابان تو مرو

ای که درد سختت صاف­تر از طبع لطیف                       گر رود صفوت این طبع سخندان تو مرو

اهل ایمان همه در خوف دم خاتمت­اند                         خوفم از رفتن تست ای شه ایمان تو مرو

تو مرو گر بروی جان مرا با خود بر                                ور مرا می­نبری با خود از این خوان تو مرو

با تو هر جزء جهان باغچه و بستان است                      در خزان گر برود رونق بستان تو مرو

که بود ذره که گوید «تو مرو ای خورشید»؟   که بود بنده که گوید به تو سلطان «تو مرو»؟

لیک تو آب حیاتی همه خلقان ماهی                           از کمال کرم و رحمت و احسان تو مرو

هست طومار دل من به درازای ابد                               بر نوشته به سرش تا سوی پایان تو مرو

گر نترسم ز ملال تو بخوانم صد بیت                            که ز صد بهتر و ز هجده هزاران تو مرو

مولانا این ارادت را همواره نسبت به شمس­الدین حفظ کرده بود و در مثنوی هم که نام شمس­الدین می­آید شمس آسمان چهارم رو در می­کشد.

شمس در خارج اگر چه هست فرد                              مثل او را می­توان تصویر کرد

لیک شمسی که از او شد هست اثیر                        نبودش در ذهن و در خارج نظیر

در تصور ذات او را گنج کو                                             تا درآید در تصور مثل او

شمس تبریزی که نور مطلق است                             آفتابست و ز انوار حق است

چون حدیث روی شمس­الدین رسید                            شمس چهارم آسمان رو در کشید

واجب آمد چون که بردم نام او                                     شرح­کردن رمزی از اطعام او

ابن نفس جان دامنم برتافته است                               بوی پیراهان یوسف یافته است

کز برای حق صحبت سال­ها                                        بازگو رمزی از آن خوشحال­ها

تا زمین و آسمان خندان شود                                      عقل و روح و دیده صد چندان شود

گفتم ای دورافتاده از حبیب                                        همچو بیماری که دور است از طبیب

من چه گویم یک رگم هشیار نیست                            شرح آن یاری که او را یار نیست

خود ثنا گفتن ز من ترک ثناست                   کاین دلیل هستی و هستی خطاست

شرح این هجران و این خون جگر                                 این زمان بگذار تا وقت دگر

ظاهراً مولانا مخاطب خود را قدری خام می­دیده و می­ترسیده است که با یاد و ذکر شمس­الدین باز فتنه و آشوب و خونریزی برپا شود، پس این ابیات مربوط به شخص شمس­الدین کاری نداشته است. او حق را در آیینه­ی صفای ضمیر شمس­الدین می­دیده است. تعلق مولانا به شمس­الدین، تعلق به او به عنوان مظهر صافی اسماء الهی است، وگرنه مولانا شمس­پرست نبوده است. شمس­الدین هم برخلاف آنچه بعضی نویسندگان در حق او گفته­اند، به مرتبه­ای از توحید رسیده بود که مرید و ستایشگر نمی­خواست و تحمل مدح و ثنای شیخ­السلامیش نداشت بلکه این توجه، توجه به دردمندی مولانا بود. شمس می­دانست که درد مولانا چیست:

بیماری دارد عجب بی­درسر بی­درد تب                        چاره ندارد در زمینه کز آسمانش آمده است

گفتم خدایا رحمتی کارام گیرد ساعتی                       نی خون کس را ریخته­ست نی مال کس را بستده است

آمد جواب از آسمان کو را رها کن در همان    کاندر بلای عاشقان دارو و درمان بیهده است

این معانی را با رجوع به روان­شناسی و به وسیله­ی پژوهش­های ادبی نمی­تواند درک کرد، زیرا اینها از جایی آمده است که دست علم رسمی به آنجا نمی­رسد:

جان شو و از راه جان، جان را شناس                            یار بینش شو نه فرزند قیاس

شمس­الدین افلاکی حکایت می­کند که که یکی از شاگردان مولانا افسوس می­خورد که چرا درک محضر شمس­الدین تبریزی را نکرده است. مولانا این تحسر را بی­مورد دانسته و گفته بود که شمس­طلب کم است و گرنه شمس هست. همان نکته­ای که حافظ هم کمی بعد به آن رسید:

عاشق که شد که یار به حالش نظر نکرد                      ای خواجه درد نیست و گرنه طبیب هست

مولانا که خود طالب شمس بود، او را دید و بازشناخت اما چه بسا که در قونیه و در جاهای دیگر قدر و گوهر شمس را نشناختند.

ذره ذره کاندرین ارض و سماست                                 جنس خود را همچو کاه و کهرباست

آیا هم­جنسی و هم­سخنی شمس و مولانا از حیث علم و فضل و خلق و خو وعادات بود؟ شمس به این چیزها کاری نداشت و چون به مولانا رسید این یکی هم دست از آنها شست. شمس در مولانا چیزی دید افزون از علم و فضل و آنچه دیگران می­دیدند ، مولانا نیز در شمس عین جان را یافت، یعنی چیزی که کم­تر کسی چشم دیدن آن را داشت. عرف عام و مردم کوچه و بازار شمس­الدین را تاب نیاوردند و به گمان دفاع از دین و توحید این غرقه­ی دریای توحید را از شهر و دیار خود راندند، چرا که مستعد ادراک جان نشده بودند. هر کسی هر چه را که می­طلبد می­یابد و ورای مطلوب خود چیزی نمی­یابد و چیزی را تحمل نمی­کند. مولانا تشنه­ی معرفت و بی­قرار جلوه­ی جمال دوست بود که شمس را دید و او را شناخت و حلقه­ی ارادت این بنده­ی حق را در گوش کرد، پس می­بینیم که اینجا سخن از علم و دانایی و فضل نیازی به شمس نداشت و در طلب کسی نبود که کسی پیدا شود تا به او علوم رسمی بیاموزد. شمس در مورد مولانا گفته است، شرمم می­آید در مجلس من مردی می­نشیند و به سخن من گوش می­کند که «این ساعت در ربع مسکون مثل او نباشد. در همه­ی فنون خواه اصول، خواه فقه و خواه نحو و در منطق با ارباب آن به قوت معنی سخن گوید به از ایشان و با ذوق­تر از ایشان و خوب­تر از ایشان اگرش بیاید و دلش بخواهد و ملالتش مانع نیاید و بی­مزگی. اگر من از سر خرد شرم و صد حال بکوشم ده یک علم و هنر او حاصل نتوانم کردن و آن را نادانسته انگاشته است و چنان می­پندارد خود را پیش من وقت استماع (که شرم است نمی­توانم گفتن) که بچه­ی دو ساله پیش پدر یا همچو نومسلمان که هیچ از مسلمانی نشنیده باشد.» مولانا کلمات شمس را از زبان دیگری نشنیده بود. شمس از جهان می­گفت و سخن جان می­گفت. او از شهر و دیار و خانه و خانمان بریده بود و درد جانکاه فراق او را از اینجا به آنجا و از این سو به این سو می­کشاند:

آن کس که ترا شناخت جان را چه کند                          فرزند و عیال و خاندان را چه کند

دیوانه کنی هر دو جهانش بخشی                              دیوانه تو هر دو جهان را چه کند؟

عشق اندر فضل و علم و دفتر و اوراق نیست             هر چه گفت و گوی خلق آن ره ره عشاق نیست

عقل را معزول کردیم و هوا را حد زدیم                         کاین جلالت لایق این عقل و این اخلاق نیست

اهل توحید چندین طبقه و طایفه­اند. طایفه­ای همین قدر که جهان خرم ازوست خرمند. بعضی دیگر طالب دیدارند. آیا راستی سعدی در مقامی نبوده است که حال مولانا و ذوق دیدار را دریابد؟ او ظاهراً با نظر به غزل:

بنمای رخ که باغ و گلستانم آروزست                          بگشای لب که قند فراوانم آرزوست

زبان ملامت گشوده است که:

از جان برون نیامده جانانت آرزوست                             زنار نابریده و ایمانت آروزست

خدا کند که این غزل از سعدی نباشد و اگر باشد، در وقتی خارج از اوقات و احوال حقیقی شاعرانه سروده شده باشد. مردمان هر که باشند و در هر وقت که باشند به کلی آزاد از هوس نیستند و اگر آزاد بودند، فرشته بودند نه آدمی. بگذریم، چنان که گفتم، مولانا به شخص و شخصیت در عالم شش جهت و در مقام نام و ننگ معنی دارد ولی شمس قبله در شش جهت نمی­جوید.

شش جهت است این وطن قبله و ره یکی   بی­وطنی است قبله­گه در عدم آشیانه کن

شمس از این آشیانه و با زبان این آشیانه و وطن سخن می­گفته است و گوش مولانا طالب این زبان و نیوشای آن بوده است. بعد از شمس مولانا هرگاه یاد او می­کرده آتش در جانش می­افتاد:

من چه گویم یک رگم هشیار نیست                            شرح آن یاری که او را یار نیست

خود ثنا گفتن ز من ترک ثناست                   کاین دلیل هستی و هستی خطاست

به روایت افلاکی باز گردیم که بر طبق آن شاگردی حسرت می­خورد که توفیق دیدار شمس را نداشته است و مولانا به او جواب تند داد و کلماتی گفت که در ظاهر حاکی از تخفیف شمس­الدین است. اگر روایت افلاکی درست باشد، مدعی خیال می­کرده است که همه چشمی شمس را می­بیند و هر گوشی کلمات شمس را می­شنود. شاید بسیاری از کسانی که شمس را آزار کردند و از شهر خود راندند، اگر او را ندیده بودند وصف او را از کسی می­شنیدند، آرزومند دیدارش می­شدند. اینها طالب شهرتند و شهرت­خواهان چگونه چشم دیدن شمس را دارند؟ شمس مرد شهرت و نمایش نبوده است که مردم برای دین او بیایند. مردم به قول خودشان طاقت کار او نداشته­اند و مقلدان هم نمی­توانستند به او اقتدا کنند. به این جهت، مولانا حق داشته است که به یک بلفصول مقلد بتازد. بلفصول در شمس چه می­جسته است؟ «که چیست قیمت مردم؟ هر آنچه می­جویند.»

مولانا که به شمس برخورد، شمس شهرتی نداشت. می­گویند بابا کمال جندی که استاد شمس و فخرالدین عراقی بود، در حق شمس دعا کرده بود که «حق سبحانه و تعالی مصاحبی روزی کند که معارف اولین و آخرین را به نام تو اظهار کند.» و دعای شیخ مستجاب شد. خود شمس گفته است  «ورای این مشایخ ظاهر که میان خلق مشهورند و بر منبرها و محفل­ها ذکر ایشان می­رود، بندگان پنهانی از مشهوران تمام­تر هست .... گمان مولانا این است که آن منم اما اعتقاد من این نیست. اگر مطلوب نیم، طالب هستم.» غریبی که خانقاه و مدرسه را جایگاه خود نمی­دانست و می­گفت من غریبم و غریب را کاروان­سرا بس است و غریبی باید که حکایت غریب بشنود و تواند شنید، در چشم اهل ظاهر مقداری ندارد اما مولانا خود غریب بود و غربت شمس را شناخت. از سخنی که مولوی در باب خود گفته است می­توان نوع تعلق او به شمس­الدین را دانست چنان­که عبدالرحن جامی نقل کرده است «خدمت مولوی می­فرموده است که من این جسم نیستم که در نظر عاشقان منظورم، بلکه من ذوقم و آن خوشی­ام که در باطن مریدان از کلام من سر می­زند. البته چون آن دم را یابی و آن ذوق را بچشی غنیمت می­دار و شکرها می­گذار که من آنم.» (ص 460، نفحات الانس، طبع کتابخانه­ی محمودی، بی­تاریخ).

از این بیان ارتباطش را با شمس می­توان دانست، باطن او از کلام شمس خوش می­شده است. آخر شمس اهل سخن­های فنی و معقد نبوده و سخن ساده و بی­تکلف از مبدأ فطرت می­گفته و مولوی طالب چنین سخنی بوده است.

اصلاً اتفاقی نیست که بعد از آنکه غریب بی­مانند نشانی و خبری باز نیامد، مولانا دست ارادت به صلاح­الدین زرکوب داد (1) و این صلاح­الدین هم مردی بسیار ساده و صافی بود که از علوم رسمی چیزی نمی­دانست و قفل را قلف و دیوار را دیفال می­گفت. افلاکی در «مناقب العارفین» این نکته را به صورتی پرمعنی آورده است «همچنان منقول است که روزی حضرت مولانا فرمود که آن قلف را بیاورید و در وقت دیگر فرمود که فلانی مفتلا شده است. بلفصولی گفته باشد که قفل بایستی گفتن و درست آن است که مبتلی گویند. فرمود که موضوع آن چنان است که گفتی اما جهت رعایت خاطر عزیزی چنان گفتم که روزی خدمت شیخ صلاح­الدین مفتلا گفته بود و قلف فرمود درست آن است که او گفت چه اغلب اسما و لغات موضوعات مردم در هر زبانی است از مبدأ فطرت.»

در این مطلب افلاکی دو فایده بسیار مهم نهفته است. یکی اینکه اسما و لغات موضوعات مردم است از مبدأ فطرت. در اینجا بی­سوادی و سواد و فضل و علم و بی­فضلی و جهل مطرح نیست. هر درس­نخوانده­ای ضرورتاً به مبدأ فطرت راه ندارد و هر درس­خوانده­ای درس و بحث را میان خود و فطرت حجاب قرار نداده است. گرچه شمس­الدین راست می­گفت که «تعلم حجاب بزرگ است، مردم در آن فرو می­روند گویی در چاهی یا خندقی....» ولی این را کسی می­تواند بگوید که تاب حجاب ندارد و اهل اسرار است. او به مبدأ فطرت نزدیک است. شمس و صلاح­الدین به مبدأ فطرت نزدیک بودند، پس کسی به شمس استناد نکند و نگوید که زبان را همگان می­توانند وضع کنند. زبان را مردم از مبدأ فطرت وضع می­کنند و اگر کسی به این مبدأ فطرت نزدیک است او بهترین زبان را دارد. امثال آن بالفصول می­گویند قفل و مبتلی اسماء جامد نیستند. اگر قفل را قلف بگویند، قفال را هم باید قلاف بگویند با ابتلا را افتلا بخوانند و بلا را فلا. اینجاست که نکته­ی دوم پیش می­آید و آن اینکه بحث در قفل و مبتلی نیست بلکه در حب و ارادت است. صلاح­الدین یک مرد درس­نخوانده و دور از علوم رسمی بود اما چیز دیگری داشت که دیگران نداشتند و در او هم نمی­دیدند و مولانا آن را دید و شناخت. صلاح­الدین یقین مولانا بود و به این جهت به او می­گفت:

ای شه صلاح­الدین من                               ره­دان من ره­بین من

ای فارغ از تمکین من                                 ای برتر از امکان من

در «دیوان کبیر» نیز ده­ها غزل به نام صلاح­الدین زرکوب است. چون صلاح­الدین وفات یافت، چلبی حسام­الدین جای او را گرفت که مثنوی به نام او و به درخواست او سروده شده است. می­گویند وقتی چلبی حسام از مولانا درخواست کرد که چیزی به شیوه­ی «اسرارنامه­ی» عطار بگوید، مولانا هیجده بیت اول مثنوی را که قبلاً سروده بود به وی داد. از:

بشنو از نی چون حکایت می­کند                                 وز جدایی­ها شکایت می­کند (2)

تا:

در نیابد حال پخته هیچ خام                                         پس سخن کوتاه باید و السلام

در این ادبیات دیگر آتشفشانی­های سابق نیست و شورش مولانا فرو نشسته است و مرحله­ی دیگری در وجود مولانا آغاز شده است. این ابیات قبل از درخواست حسام­الدین سروده شده است، مع­هذا، مولانا در آغاز دفتر چهارم مولانا حسام­الدین را مبدأ مثنوی می­داند.

مثنوی را چون تو مبدأ بوده­ای                                     گر فزون گردد تواش افزوده­ای

ابیات اول مثنوی هم در واقع به درخواست حسام­الدین بوده است زیرا دوئی و بیگانگی میان مولانا و حسام­الدین نبوده است.

شیخ گفت ای حسام حق و دین                                 چونکه رفت از جهان صلاح­الدین

بعد از این نایب و خلیفه تویی                                      زانکه اندر میانه نیست دوئی

می­گویند در آخرین دقایق حیات این جهانی مولانا از او پرسیدند که شیخ آینده­ی ما کیست؟ سه بار پرسیدند و هر سه بار جواب داد حسام­الدین. بار چهارم پرسیدند در مورد بهاء­الدین ولد چه می­گویید؟ گفت او پهلوان است نیاز به وصیت ندارد. می­گویند آخرین غزل مولانا نیز خطاب به بهاءالدین است:

رو سر بنه به بالین تنها مرا رها کن                              ترک من خراب مسکین مبتلی کن

‍