نحوه ي پرسشگري در علوم اسلامي[1]

نويسنده: كاميار صداقت ثمرحسيني وبلاگ نویسنده

امام صادق عليه السلام مي فرمايند: « علم قفلي است كه كليد آن پرسش است. » [2] پژوهش از « پرسش » Question آغاز مي گردد [3]. پرسش اساس پژوهش بوده و موفقيت هر پژوهشي منوط به نحوه ي پرسشگري ماست. هر سئوال دربردارنده ي يك مساله است. اما هر مساله اي مناسب انجام پژوهش دانشگاهي نيست. يادمان باشد كه پاسخ پرسشي بيهوده، بيهوده است. پس نيازمند « مسئله گزيني » هستيم. آغازي خوب در كسب معرفت، از پرسشي خوب نشات گرفته و چنانكه مرحوم علامه « محمد تقي جعفري » ( ره ) بيان داشته است « طرح صحيح سئوال اساسي ترين عامل تسهيل جواب است. شناخت اينكه مساله چيست و ابهام كجاست كار بزرگي است. » [4]

در اين نوشتار درصدد بيان مهم ترين ويژگي هاي  يك پرسش علمي در حوزه ي انديشه ي ديني و قرآني مي باشيم. چه پرسشي منجر به كسب معرفت علمي گرديده و لحاظ چه معيارهايي در طراحي پرسش رساله هاي دانشگاهي اين حوزه لازم است؟

غالبا تصور مي شود كه تحقيق عبارت است از كوشش به جهت نيل به پاسخ مساله اي. حال آنكه اساس هر پژوهش در وهله ي اول مبتني بر مساله يابي و ساخت بهترين پرسش مي باشد.

اهميت پرسش تا بدان اندازه است كه ارزيابي هر مقاله اي در گرو آگاهي از پرسش معرفتي اي است كه نويسنده ي آن مقاله مطرح نموده است. لذا پيشنهاد مي شود از اين به بعد در مواجه با هر مقاله اي، ابتدا پرسش مطرح براي نويسنده ي مقاله را شناسايي نماييد.

با شناخت پرسش هر مقاله مي توان فهميد كه چه معرفتي براي نويسنده ي مقاله مطرح بوده است؟ و اصالت كار او تا چه اندازه مي باشد. به عنوان نمونه ما پرسش هاي مقالات يك شماره از مجله تخصصي دانشگاه علوم اسلامي رضوي ( ويژه الهيات و حقوق )[5] رابه شرح ذيل  استخراج نموده ايم:

مقاله : معجزه ضرورتي دفاعي

1. آيا معجزه يك وسيله دفاعي است و يا وسيله اي تبليغي مي باشد؟

مقاله: امامت در نگرة قرآني امام كاظم عليه السلام

2. امامت در تفسير قرآن توسط حضرت امام موسي كاظم عليه السلام، چگونه تبيين شده است؟

مقاله: حقيقت گروي، استراتژي اساسي در زبان قرآن

3. آيا حفظ حقيقت قرآن در گرو رد هر گونه اذعان به مجاز و تاويل است؟ يا براي رسيدن به حقيقت قرآن بايد از ظاهر متن خارج شد؟ آيا مي توان بدون خروج از صورت ظاهر متن، به صورتي ضابطه مند تاويل را پذيرفت؟

مقاله: حكمتهاي سوگند در قرآن

4.هدف ها و كاركردهاي سوگندهاي خداوند متعال در قرآن چيستند؟

مقاله: تأويل و راسخان در علم

5. آيا آگاهي از تاويل متشابهات، منحصر به خداوند است، يا راسخان در علم نيز تاويل متشابهات را مي دانند؟ در اين صورت راسخان در علم چه كساني هستند و داراي چه ويژگي هايي مي باشند؟

مقاله: آسيب شناسي فهم روايات ( تعارض، علل و عوامل آن )

6.  علل پيدايش تعارض در فهم روايت كدامند؟

پژوهشي در حديث « طلب العلم فريضة »

7.  بر اساس كدام ادله، مراد از علم در حديث طلب علم، نه مطلق علوم كه علوم مرتبط با اصول و فروع دين و اخلاق اسلامي مي باشد؟

مقاله: درآمدي بر علم تجويد

8.   پيدايش علم تجويد به چه دوره اي باز مي گردد و سير تحول اين علم چگونه بوده است؟

9.   روش دانشمندان تجويد در تحقيقات آوايي چه بوده است؟

 

كيفيت يك پرسش خوب :

وجود حداقل سه شرط در تبديل يك پرسش به مشكل فكري [6] مي تواند مبناي خوبي در نحوه ي تنظيم پرسش باشد. اين شروط سه گانه ي عبارتند از:

1.  پرسش واجد امري مجهول باشد. ( تا اصولا بحث پيرامون آن عبث نباشد. )

2. اين مجهول « معين » و « محدود » گردد. ( تا ذهن متوجه اصل موضوع گردد. )

3. بر پايه ي شناخت معلومي قرار گيرد. [7]

از اين رو نيازمند مساله گزيني ( يافتن بهترين پرسش ) هستيم تا توانايي ها ي خويش را در جهتي بكار گيريم كه برغم عدم اقبال عمومي ( غير تخصصي ) منشاء ظهور مباحث تخصصي در حوزه ي مطالعاتي علوم اسلامي و  قرآني گردد.

برخي از ويژگي هاي مثبت در طراحي پرسش عبارتند از:

1.     پرسش تكرار باور معمول نباشد.:

يعني از زاويه اي به موضوع نگريسته شود كه ديگران تا كنون متوجه آن نشده بودند.

لازمه ي كسب اين ويژگي انجام مطالعات اكتشافي كافي به جهت تعيين شناخت كارهاي علمي انجام شده و پي بردن به نتايج آنهاست. اينكه بدانيم آيا مساله ي ما داراي پيشينه ي تحقيق بوده است يا خير ؟ و پژوهشگران قبلي چگونه مساله را تشخيص داده و به حل آن پرداخته اند، تا حدود زيادي در طرح خلاقانه ي پرسش به ما ياري خواهد رسانيد.

2.     پرسش بايد متوجه آفرينش و توليد علم باشد.

توليد علم زماني صورت مي پذيرد كه چيزي فراتر از آنچه موجود است ارائه گردد. به نحوي كه حداقل بتوان گفت كه بخشي از نتيجه ي پژوهش متضمن حرف جديدي است.

توصيه مي شود كه دانشجو در طراحي رساله ي پژوهشي خويش متوجه نوعي معماي علمي بوده و در برخورد با آن « ممارست » نمايد. امري كه تحقق آن در گرو خودشناسي ( خاصه از شخصيت علمي خويش ) است.

يك پرسشگر خوب قادر به ديدن اشكالات فكري در چيز هايي است كه تا پيش از او مسلم ، بديهي و غير قابل اعتنا دانسته مي شد. شناخت اين كه « مشكل در كجاست » از بزرگترين و بنيادي ترين استعدادهاي علمي بشر قلمداد مي شود.

علامه طباطبايي ( ره ) پژوهشگر برجسته اي است كه درست در همان چيزي كه همه بدون فكر، توجه و دغدغه از كنارش گذشته اند، مشكل را مي شناسد. مقدمه ي تفسيرش نشان از تفكر پوياي ايشان در برخورد با روش تفسيري است. اگر چه ايشان يادآور مي شوند كه « طريقه ي نويني كه بيانات اين كتاب بر آن اساس نهاده شده ، طريقه اي جديد نيست، بلكه قديمي ترين طريقه اي است كه در فن تفسير سلوك شده و طريقه ي معلمين تفسير سلام الله عليهم است. » [8] اما اين بازشناخت و بازكاوي ميراث غني تفسيري، خود مساله اي نوين در دوران حيات ايشان بوده است.

گاه مفسران قرآن متوجه امري شده اند كه ديگران با بي اعتنايي و يا ساده انگاري از كنار آن گذشته بودند. پرسش مرحوم علامه طباطبايي پيرامون « ابليس » در نوع خود در تفسير قرآن بي نظير است. ايشان مي نويسند:

« موضوع ابليس نزد ما امري مبتذل و پيش پا افتاده شده كه اعتنايي به آن نداريم، جز اينكه روزي چند بار او را لعنت كرده و از شرش به خدا پناه مي بريم  و .... ليكن بايد دانست كه اين موضوع، موضوعي است بسيار قابل تامل و شايان دقت و بحث، و متاسفانه تا كنون درصدد بر نيامده ايم كه ببينيم قرآن كريم درباره حقيقت اين موجود عجيب كه در عين اينكه از حواس ما غايب است و تصرفات عجيبي در عالم انسانيت دارد چه مي گويد، و چرا نبايد درصدد برآييم؟ چرا در شناختن اين دشمن خانگي و دروني خود بي اعتناييم ؟ ... آيا تعجب در اين است كه ما چنين بحثي را عنوان كرده ايم و يا در اين است كه چرا مفسرين تا كنون اسمي از آن نبرده اند؟ و اگر هم احيانا متعرض آن شده اند به پيروي از روشي كه دانشمندان صدر اسلام داشته اند تنها متعرض اشكالاتي شده اند كه مردم عوام در برخورد با آيات اين داستان متوجه آن مي شوند ، و در اين چهار ديواري هر طايفه اي بر آنچه فهميده استدلال و جنگ و جدال كرده و فهم طايفه ديگر را تخطئه نموده بر آن ايراد كرده  و به شمارش اشكالات مربوط به داستان پرداخته است. … اهمال و كوتاهي مفسرين در اين موضوع جدي و حقيقي، و بي بند و باري آنها در اشكال و جواب به حدي رسيد كه در جواب از اين اشكالات بعضي از آنان به خود جرات دادند كه بگويند مقصود از آدم در اين داستان آدم نوعي است ..... »  [9]

مي توان به جاي طرح شتابزده ي مسئله، با پرورش و توسعه ي مفهومي آن به پژوهش خويش عمق و معنا بخشيد. به عنوان مثال به اين كلام مرحوم علامه جعفري توجه نماييد. آيا اين جنبه از اعجاز قرآن نيازمند توجه بيشتري نيست؟

«  يكي از دلايل اعجاز قرآن كه متاسفانه كمتر مورد توجه قرار مي گيرد، آياتي است كه چهره ي رياضي جهان را براي ما بيان مي دارد. بيان چهره ي رياضي جهان در آن دوران ظلمت مطلق و جهالت همه گير و در آن سرزميني كه اصلا انديشه ي محاسبه وجود نداشته از كسي كه هيچ درسي نخوانده است، اعجازي است بسيار روشن.  ... » [10]

متاسفانه برخي از پژوهش هاي دانشگاهي در حوزه هاي مختلف علوم انساني و از جمله علوم اسلامي فاقد مجهول حقيقي بوده و به اموري « بديهي » و « آشكار » مي پردازند. اساس پرسش علمي در وجود مشكل فكري و تكاپو در جهت حل آن است. بعنوان مثال همه مي دانيم كه اصول « امر به معروف و نهي از منكر » مورد تاكيد قرآن كريم است، اما شايد ندانيم كه اين اصول قرآني را چگونه مي توان در جامعه پذيري اجتماعي اعضاي جامعه ( به شكل هنجار دروني ) پياده نمود؟ عدم اصالت در پرسش پژوهش، شايسته ي رشته هاي علوم اسلامي كه به حق پرمعناترين رشته ها ي دانشگاهي اند، نمي باشد.

نكات اساسي در ساخت پرسش :

به منظور عمق بخشيدن به پژوهش خويش همواره به نكات زير توجه نماييد.

1 ـ هيچگاه موضوع تحقيق خود را با ساخت « عنوان » آغاز ننماييد.

بلكه ابتدا مساله ي علمي خود را به صورت روابط علي و معلولي و در قالب يك پرسش در آوريد. [11]

« ريمون كيوي » و « لوك وان كامپنهود » به درستي بيان داشته اند كه :

« محقق بايد در نظر داشته باشد كه اين پرسش آغازي است كه در مراحل بعدي تحقيق، مثلا خواندن متون و يا مصاحبه هاي اكتشافي، راهنماي او خواهد شد. هر اندازه اين راهنما دقيق تر باشد، تحقيق بهتر پيشرفت خواهد كرد. علاوه بر اين با پرداختن و پيراستن پرسش آغازي است كه محقق گسستن از پيشداوري ها و سوابق ذهني را شروع مي كند بالاخره، دليل آخر ... اين است كه فرضيه هاي تحقيق كه ستون پايه هاي آن را تشكيل مي دهد، به صورت پيشنهادهاي پاسخ به پرسش آغازي ظاهر مي گردد. » [12]

2 ـ در طرح پرسش خويش اصل « وحدت رويه » در تحقيق را رعايت نماييد.

 پرسش اصلي شما بايد همان موضوعي باشد كه درصدد يافتن پاسخ آن هستيد. بار ديگر تاكيد مي كنيم كه تمامي اجزاي « طرح تحقيق » نظير عنوان ، پرسش، فرضيه را بايد به شكلي هماهنگ در جهت  حل مساله به كار ببريد. در صورت عدم هماهنگي قادر به توليد علم نخواهيد بود.

3 ـ پرسش خود را با ~ روان ترين اسلوب بياني و بدون آوردن ~واژه هاي دشوار و يا ~ فريبنده تنظيم نموده و آن را تا حد امكان ~ مختصر و  ~ مفيد بيان نماييد.

همچنين در تحقيقات ميداني اصطلاحات به كار رفته در پرسش از قابليت تعريف عملي برخوردار باشند.

4 ـ در هنگام طراحي پرسش، به ميزان كافي با پيشينه ي تحقيق خود آشنا باشيد.

لزوم اين آگاهي چه در تحقيقات توصيفي «Descriptive  » و چه در تحقيقات معما گشا (  Puzzle Solving Research ) كاملا مشهود است. اگر احساس مي كنيد كه از پيشينه ي تحقيق خويش به ميزان كافي اطلاع نداريد، هيچگاه به طرح پرسش اصلي پژوهش مبادرت نورزيد. در اين حالت به جاي طرح پرسش به مطالعات مقدماتي جهت رسيدن به بهترين پرسش بپردازيد. كسي كه از گذشته ي پژوهش خويش ناآگاه است قادر به ارائه ي پژوهش معتبري نخواهد بود. گذشتگان ما افراد نكته بين و بسيار عميقي بوده اند و غفلت از تفكرات ايشان غفلت از ميراث فرهنگي بسيار ارزشمندي است. آثار « سيد مرتضي »، « شيخ الطائفه ابو جعفر طوسي »، « شيخ ابوالفتوح رازي »، « امين الدين طبرسي » و ديگران دربردارنده ي ميراث گرانبهايي از شيوه ي انديشيدن در زمينه هاي مختلف علوم قرآني است كه انديشه هاي خلاقي را به منظور توسعه ي محتواي پرسش پژوهش در اختيار ما قرار مي دهد.

لذا بايد گذشتگان علمي خود را دست كم نگيريم.

5 ـ به دنبال حل مسايل و مشكلات اساسي و بر طرف كردن مجهولات واقعي باشيد.

خود را سرگرم تكرار امور بديهي و روشن ننماييد. به عبارت ديگر آيا پرسش طرح شده در پژوهش ما را با مساله اي اساسي درگير نموده و درصدد شناسايي امري نامعلوم مي باشد؟ بهترين راه شناخت اين امر عرضه ي  پرسش خويش به كارشناسان علوم قرآني است. آيا آنها با شنيدن پرسش تحقيق آن را بديهي تلقي نموده و يا با مسئله درگير مي شوند؟

يكي از مزيت هاي اين روش انجام همفكري و تبادل نظر علمي در جهت افزايش اعتبار پرسش تحقيق ماست. هيچگاه تحقيق خويش را محدود به پرسشي ننماييد كه پاسخ آن از ابتدا بر همگان معلوم مي باشد.

6 ـ پرسش بايد با تخصص ، امكانات و محدوديت هاي پژوهشگر هماهنگ باشد.

هيچگاه پرسش رساله ي خويش را به شكلي مطرح ننماييد كه قادر به يافتن پاسخ آن نباشيد. بعنوان مثال شخصي كه مسلط به زبان روسي و يا آلماني نمي باشد ( = يك محدوديت ) نبايد خود را مشغول پرسشي در خصوص نحوه ي ترجمه ي قرآن به اين زبان ها نمايد.

همچنين توجه شود كه برخي از پرسش ها ماهيتي نظري داشته و برخي ديگر ماهيتي كاربردي دارند. هر نوع پژوهشي طراحي پرسش خاص خود را مي طلبد.

7 ـ در پژوهش هاي تحليلي پرسش متضمن روابط علي و معلولي مد نظر پژوهشگر مي باشد.

اسلوب پيشنهادي ما در اين خصوص عبارت است از :

آيا ميان  ــــــــــ  و  ــــــــــ  رابطه ي علي موجود است ؟

آيا  ـــــــــ  بر  ـــــــــ  تاثيرگذار بوده است؟

 در بخش اول علت ( و يا تاثير گذار ) و در بخش دوم معلول ( و يا تاثير پذير ) آورده مي شود. يكي از مزاياي اين شيوه ي پرسشگري آن است كه با حذف واژه ي پرسش « آيا » به راحتي فرضيه ساخته مي شود. بعنوان مثال :

آيا ميان نهضت ترجمه ي فلسفه ي يونان در دوران خلافت عباسي و بروز چندگونگي در تفسير قرآن  رابطه ي علي موجود است؟

فرضيه:

ميان نهضت ترجمه ي فلسفه ي يونان در دوران خلافت عباسي و بروز چندگونگي در تفسير قرآن  رابطه ي علي موجود است.

متغيرها :  نهضت ترجمه ي فلسفه ي يونان                   چند گونگي در تفسير قرآن

البته در مثال بالا مجموعه اي از پرسش ها در كنار يكديگر بيان كننده ي علت « چند گونگي در تفسير قرآن » مي باشد كه از آن جمله مي توان اين متغيرها را در مجموعه پرسش هايي مرتبط با يكديگر لحاظ نمود: « اختلاف مذاهب اسلامي » ، « تعبد به احاديث » ، « رواج صوفي گري » ، « روايات جعلي » ، « فتوحات اسلامي » ( آشنايي با ديگر فرهنگ ها ) و ... [13]

 8 ـ در برخي پژوهش هاي توصيفي نيازي به طراحي اسلوب پرسش به شكلي كه در بند پيش مطرح نموديم نمي باشد.

 متاسفانه در بسياري از پژوهش هاي توصيفي با اين مشكل مواجه هستيم كه دانشجويان بررسي توصيفي را به معناي مجرد« نقل قول » گرفته و با متن پژوهش خود تعامل فكري برقرار نمي نمايند. در اين جا از ميان ده ها شيوه ي طرح پرسش، به دو نمونه شيوه ي متداول از پرسش هاي تحقيقات توصيفي اشاره مي نماييم.

مثال: وجوه اشتراك و افتراق ديدگاه علامه طباطبايي با ديدگاه سيد محمد باقر صدر در زمينه ي « تاويل قرآن » در چه مسايلي مي باشد؟

اين پرسش مناسب پژوهشي مقايسه اي است كه دربردارنده ي دو طرف مقايسه به علاوه ي « وجه مقايسه » مي باشد. در اين موارد، هيچگاه بدون ~ بيان « وجه مقايسه » پرسش خود را مطرح ننماييد.

همچنين طرفين مقايسه بايد در حد و اندازه ي يكديگر طراحي گردند. هيچگاه دو انديشه يا اثري را كه فاقد فضاي مقايسه ي متناسبي با يكديگر مي باشند، مورد مقايسه قرار ندهيد. به عنوان مثال مقايسه ي نظرات علامه طباطبايي در خصوص « تجرد نفس » با اثري ضعيف ( مثلا درجه ي سوم ) در اين حوزه ( مانند مقايسه ي يك وزارتخانه با يك شركت كوچك ) نادرست و غير علمي است.

 ب ـ روش ( ديدگاه / نقطه نظر و ... )  ـــــــــــ  در زمينه ي  ــــــــــــ  چيست؟

مثال: ديدگاه علامه طباطبايي در زمينه ي معيار ترجمه ي قرآن كريم چيست؟

اين پرسش درصدد روشن ساختن ماهيت امري است كه از ديد پرسشگر « مجهول » دانسته مي شود. در رابطه با اين پرسش حداقل به دو نكته توجه فرماييد:

1. مطمئن شويد كه پرسش تحقيق تان داراي مجهولي است. چنانكه پيشتر بيان نموديم، پيش زمينه ي اين امر در گرو انجام مطالعات مقدماتي و شناخت مطلوبي از تحقيقات انجام شده به منظور جهت دادن تحقيق به سمت حل مشكل واقعي است.

2. به شيوه اي معقول دامنه ي مجهول مورد پرسش را محدود نماييم.

9. برخي از پرسش ها موضوع پژوهش را در داخل دو گزينه مورد مطالعه قرار مي دهند. به عنوان مثال آيت الله معرفت در نوشتاري اين پرسش را مطرح مي نمايد كه آيا معجزه  امري تبليغي است و يا دفاعي؟[2][14] اين پرسش متعلق به پژوهشي توصيفي است و در حقيقت پرسش دربردارنده ي پاسخ احتمالي و نيز فرضيه ي آن است.

 برخي نكات اساسي در طرح پرسش تحقيق:

 

1.  هيچگاه موضوع تحقيق خود را با ساخت « عنوان » آغاز ننماييد

2.   در طرح پرسش خويش اصل « وحدت رويه » در تحقيق را رعايت نماييد

3.   پرسش از لحاظ معنا برجسته و از لحاظ قالب بياني ساده ، و روان باشد.

4.   در هنگام طراحي پرسش، به ميزان كافي با پيشينه ي تحقيق خود آشنا باشيد

5.   به دنبال حل مسايل اساسي و مشكلات و بر طرف كردن مجهولات واقعي باشيد

6.   پرسش بايد با تخصص ، امكانات و محدوديت هاي پژوهشگر هماهنگ باشد

7.   در پژوهش هاي تحليلي پرسش متضمن روابط علي و معلولي مد نظر پژوهشگر مي باشد

8.   متوجه تفاوت پرسش بنا بر تفاوت پژوهش ها باشيد.

 

پانوشت ها  

 [1]  بخش پرسش با تغييراتي برگرفته از مقاله ي اينجانب تحت عنوان « نحوه ي پرسشگري در رساله هاي پژوهشي علوم قرآني » مي باشد. ر.ك: فصلنامه پيام جاويدان . سال دوم، شماره ي ششم، بهار 1384، ص 115. الي 122.

 [2]  ابي جعفر محمد بن يعقوب كليني: اصول كافي، ( ترجمه ) سيد جواد مصطفوي، ، ج 1، ص 49. متن روايت چنين است: « ان هذا العلم عليه قفل و مفتاحه المسألة »

 [3] مراد ما از پرسش، سئوالات رايج در مصاحبه و نظاير آن ـ به جهت ارائه ي محرك ها و جمع آوري داده هاي اوليه ي پژوهش ـ نيست بلكه تمركز بحث مان بر پرسش دروني خود پژوهشگر قرار دارد.

 [4] محمد تقي جعفري: 1378 ، سؤال   . تهران ( چاپ اول ) دفتر نشر فرهنگ اسلامي ، ص 22 .

 [5] سال چهارم، شماره يازدهم، بهار 1383.

 [6] Problem

 [7]عبدالرحمن بدوي: 1984 ، موسوعة الفلسفة. بيروت ( الطبعة الاولي ) المؤسسة العربية للدراسات و النشر، ج 2 ، ص 446. { در ذيل واژه ي Problem « مشكلة » به نقل از « رنه دكارت » ( 1650 ـ 1596 ) در كتاب « گفتار در روش » ( راه بردن عقل ) }

 [8] سيد محمد حسين طباطبايي: 1363 ، ترجمه تفسير الميزان . ( ترجمه ي ) سيد محمد باقر موسوي همداني، دفتر انتشارات اسلام ( حوزه ي علميه ي قم ) ج 1 ، ص 21 .

 [9] همان منبع: ج 8 ، ص 42 الي 44 .

 [10] محمد تقي جعفري: 1360. شناخت از ديدگاه علمي و از ديدگاه قرآن. تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، ص 554. به جهت مطالعه ي نمونه هايي از آيات الهي مذكور: ر.ك: الحجر/ 21 ، مريم / 94، الفرقان / 2، يس / 12، الجن / 28.

 [11]  بسياري از دانشجويان به جهت تقدم عبارت عنوان در ابتداي صفحه ي پژوهش به اشتباه آغاز مساله سازي خود را از ساخت عنوان آغاز مي كنند. در حالي كه سرچشمه ي هر پژوهش اصيل، نشأت گرفته از پرسش آن بوده و ساخت عنوان بدون دانستن پرسش تحقيق نادرست است.

 [12] ريمون كيوي، لوك وان كامپنهود : 1379 ، روش تحقيق در علوم اجتماعي . ( ترجمه ي ) عبدالحسين نيك گهر ، تهران ( چاپ پنجم ) نشر توتيا ،صص 30 ـ 31 .

 [13] با استفاده از مقدمه ي علامه طباطبايي بر تفسير خويش. رجوع شود به : سيد محمد حسين طباطبايي: 1363، ج 1 ، ص 7 الي 21.  ( مطالعه ي اين مقدمه پيش از نگارش رساله ي پژوهشي به دانشجويان توصيه مي گردد. )

 [14] محمد هادي معرفت: بهار 1383. ( مقاله ) معجزه ضرورتي دفاعي. مجله تخصصي دانشگاه علوم اسلامي رضوي ( ويژه علوم قرآن و حديث )، سال چهارم، شماره 11، ص 7.