استاد دكتر كريم مجتهدي  منــــبع
 

اصطلاح لاتيني Lumen naturale يعني روشنايي طبيعي، به كرات در نزد فلاسفه جديد به كار رفته كه البته منظور، استقلال عقل انسان است. مفهوم نور و روشنايي طبيعي ذهن، در زبان فرانسه در مورد آن عصر در اصطلاح Siوcle des Lumiوres يعني قرن روشنايي ها (جمع) و در انگليسي در لفظ Enlightenment و در آلماني در اصطلاح Aufklaung بخوبي ديده مي شود. البته در سنت دكارت منظور، بيشتر شناخت امور براساس فاهمه بوده است و نه تقابل عقل و ايمان، زيرا همين روشنايي طبيعي از ناحيه خداوند به انسان داده شده است. با اين حال در قرن هجدهم با به كار بردن مفهوم روشنگري، بيشتر منظور، مصون داشتن ذهن از پيشداوري هاي نادرست بوده است و در مواردي با ايمان تقابل پيدا مي شده است. مثلا ولتر در بعضي از آثار خود اغلب به كتاب مقدس عهد عتيق ارجاع مي دهد كه البته نظر اصلي او مبارزه با خرافه است كه موجب خطا در ذهن مي شود و حقيقت دين را ضايع مي سازد. در آن عصر، عقيده رايج براين قرار مي گيرد كه اصالت يك تصور، فقط از طريق تجربه و براساس تكوين و سير تاريخي آن مشخص و معين مي شود؛ به معنايي مي توان نشان داد كه كل افكار فائق در عصر روشنگري، مبتني بر اصول فيزيك نيوتن و علم النفس جان لاك است. از دكارت فقط به كاربرد روش رياضي او توجه شده است، ولي اصول مكانيك او را به سبب ايستا بودن، مردود شناخته اند. در نظام فكري نيوتن در درجه اول توجه به نسبت ها و مقياس هاست و در مورد ماهيات و ذوات اشيا مطلبي گفته نمي شود. نيروي جاذبه فقط ضرورت نسبت هاي ميان اشياء را نشان مي دهد.

در اين عصر در كل علوم، اولويت روش هاي تجربي ديده شده و در اين مهم هر نوع اعتقاد مابعدالطبيعي كنار گذاشته مي شود؛ حتي نظريه هاي عمومي بايد مبتني بر مشاهدات و آزمايش هاي معيني باشد. مثلا ژوسيو - گياه شناس معروف فرانسوي - نظر دارد كه در ميان اوصاف متعدد يك نوع گياه بايد صفت فائقي را تشخيص و براساس آن، صفات تابع را مشخص كرد و دقيقا به طبقه بندي نمونه هاي متنوع و مختلف پرداخت. درضمن بايد دانست از آنجا كه اغلب دانشمندان در آن عصر تصور مي كنند كه ديگر اصول علم تعيين شده و تغيير و تبديلي در آنها نخواهد بود، پس كاري كه باقي مانده، گسترش كمي شناخت است، يعني بايد اين اصول ثابت و معتبر را به تمام موضوع ها تسري داد. منظور اينكه، روشنگري خواه ناخواه منجر به دايره المعارف نويسي مي شود، به نحوي كه مي توان گفت كه كلا تفكر حاكم بر عصر روشنگري، چه از لحاظ جهان شناسي و چه از لحاظ انسان شناسي، نوعي تفكر مبتني بر شناخت تجربي دايره المعارفي است كه حتي در نظام كلي تفكر كانتي هم اين جنبه را بخوبي مي توان تشخيص داد. البته از لحاظ تاريخي، اولين جلد دايره المعارف بزرگ فرانسه به سال 1851 .م منتشر شده و آخرين جلد آن بعد از مخالفت ها و موانع سياسي و اجتماعي بسيار زياد به سال 1765.م در اختيار مردم گذاشته شده است؛ در ضمن بايد گفت كه در اين دايره المعارف، در كنار تنوع موضوع ها و تحقيقات، به جنبه هاي صنعتي و فني نيز توجه زيادي شده و اين نيز يكي از مشخصات عصر روشنگري است. علاقه به فن آوري و صنايع جديد كه قدرت سياسي و اقتصادي را نيز تضمين مي كند و سرمايه ملي را افزايش مي دهد، كاملا مشهود است. الگو و نمونه مورد نظر همگان، جامعه انگليسي و فعاليت هاي چشمگير تجاري شهر لندن است.